چشم زخم یا چشم زدن واقعیت دارد؟

آکاایران: اطلاعات و نکات مفیدی در مورد چشم زخم یا چشم زدن را در ادامه عنوان می کنیم.

آکاایران: چشم زخم یا چشم زدن واقعیت دارد؟

چشم زخم گونه ای از بدخواهی است به گونه ای که در بسیاری از فرهنگ ها این عقیده وجود دارد که فرد شور چشم می تواند عامل بدشانسی یا صدمه به دیگرانی که با مورد نفرت یا دشمن ی اویند گردد. این عمل چشم زدن یا نظر زدن نامیده می شود و در مقابله با آن طلسمهایی ابداع شده است که نظرقربانی خوانده می شوند. این اصطلاح اشاره بر این دارد که صدمات و بداقبالی های وارده از طریق نگاه دشمنانه یا بدخواهانه به دیگران وارد می گردد.

چنین عقیده ای بسیاری از فرهنگ ها را بر آن داشته تا به دنبال اقدامات پیشگیرانه در برابر آن باشند. گرچه این عقیده به گونه های مختلف در سراسر جهان (اروپا، آسیا، آفریقا و آمریکا) پراکنده است اما اصل این موضوع و شدت اهمیت آن در فرهنگ های مختلف، تفاوت بسیار با هم دارند و بیشترین تاثیرپذیری از آن در خاور میانه وجود دارد به گونه ای که گردن آویزها و لوازم زینتی منزل که در جلوگیری از چشم زخم کاربرد دارد یکی از سوغات و یادگاری هایی است که گردشگران از کشورهای ترکیه، ایران و افغانستان با خود همراه می کنند.

در دین اسلام

در قرآن اشاره مستقیمی به چشم زخم موجود نیست اما برخی آیات از جمله آیه و ان یکاد را برخی مفسران به این قضیه مربوط می دانند و برخی دیگر نیز آن را به چشم زخم کاملاً بی ارتباط می دانند. اما در احادیث این موضوع به صراحت بیان شده است از جمله حدیث مشهوری از پیامبر اسلام می گوید: «چشم زخم واقعیت دارد و مرد را در قبر و شتر را در دیگ قرار می دهد.»(بحارالانوار، ج ۶۳، ص ۲۶)

با این وجود برخی اعتقادات در این مورد از نظر اسلام در زمره خرافات قرار دارد از جمله ارتباط داشتن این نیروی مخرب با حسادت در هیچ کجا مورد اشاره قرار نگرفته و نیز راه مقابله با آن تنها دعا کردن دانسته شده است (یاد خداوند، گفتن «تبارک اللّه احسن الخالقین»، «امنتُ باللّه و صلی اللّه علی محمد و آله» قرائت سوره «ناس» و «فلق» و «آیهالکرسی» در ورقه ای و به همراه داشتن آن، سه مرتبه ذکر «ماشااللّه لاحول ولا قوه الا باللّه العلی العظیم») و بنابراین سایر اعمالی که برای این منظور انجام می شود (مثل شکستن تخم مرغ یا زدن به تخته) از نظر اسلام خرافی است.

همچنین اعتقاد به چشم زخم همواره بر آن است که تنها برخی افراد استثنایی (مثلاً در هر شهر یکی دو نفر) دارای چنین خاصیتی هستند و می توانند دیگران را چشم بزنند، اما گسترش چنین اعتقادی به تمام افراد، زمینه ی بدبینی شهروندان به یکدیگر را فراهم می کند.

بررسی آیات و روایاتی که به مسأله چشم زخم اشاره دارند

چنانکه می دانیم معروفترین آیه ای که در آن به چشم و آثار مخرب آن اشاره شده است آیه ۵۱ سوره مبارکه قلم است که خداوند در این آیه خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین می فرماید: وَ إِنْ یَکادُ الَّذینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ‏ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ؛

و آنان که کافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزى نمانده بود که تو را چشم بزنند، و مى‏گفتند: «او واقعاً دیوانه‏اى است.»

در تفسیر این آیه شریفه نظرات گوناگونی از سوی مفسران ارائه شده است؛

چنانکه می دانیم معروفترین آیه ای که در آن به چشم و آثار مخرب آن اشاره شده است آیه ۵۱ سوره مبارکه قلم است که خداوند در این آیه خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین می فرماید: وَ إِنْ یَکادُ الَّذینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ‏ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ؛

و آنان که کافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزى نمانده بود که تو را چشم بزنند، و مى‏گفتند: «او واقعاً دیوانه‏اى است.»

در تفسیر این آیه شریفه نظرات گوناگونی از سوی مفسران ارائه شده است؛

از جمله صاحب تفسیر نمونه چنین می نویسد:

۱ – بسیارى از مفسران گفته اند: منظور این است که دشمنان به هنگامى که آیات با عظمت قرآن را از تو مى شنوند، به قدرى خشمگین و ناراحت مى شوند، و با عداوت به تو نگاه مى کنند که گوئى مى خواهند تو را با چشمهاى خود بر زمین افکنند و نابود کنند! و در توضیح این معنى جمعى افزوده اند که آنها مى خواهند از طریق چشم زدن که بسیارى از مردم به آن عقیده دارند و مى گویند در بعضى از چشمها اثر مرموزى نهفته است که با یک نگاه مخصوص ممکن است طرف را بیمار یا هلاک کند، تو را از بین ببرند.

۲- بـعـضـى دیـگـر گـفـتـه انـد کـه ایـن، کـنـایـه از نـگـاهـهـاى بـسـیـار غـضـب آلود اسـت مـثـل ایـنـکـه مـى گـوئیم فلانکس آن چنان بد به من نگاه کرد که گوئى مى خواست مرا با نگاهش بخورد یا بکشد!

۳- تـفسیر دیگرى براى این آیه به نظر مى رسد که شاید از تفسیرهاى بالا نزدیکتر باشد و آن اینکه قرآن مى خواهد تضاد عجیبى را که در میان گفته هاى دشمنان اسلام وجود داشت با این بیان ظاهر سازد و آن اینکه : آنها وقتى آیات قرآن را مى شنوند آنقدر مجذوب مى شوند و در برابر آن اعجاب مى کنند که مى خواهند تو را چشم بزنند (زیرا چشم زدن مـعـمـولا در بـرابـر امـورى اسـت کـه بـسـیـار اعـجـاب انـگـیـز مـى بـاشـد) امـا در عـیـن حال مى گویند: تو دیوانه اى ، و این راستى شگفت آور است ، دیوانه و مجنون کجا و این آیات اعجاب انگیز جذاب و پرنفوذ کجا؟. این سبک مغزان نمى دانند چه مى گویند و چه نسبتهاى ضد و نقیضى به تو مى دهند؟

علامه طباطبایی نیز در تفسیر شریف المیزان فی تقسیر القرآن در شرح این بخش از آیه می فرمایند:

کـلمـه (زلق ) بـه مـعـنـاى زلل و لغـزش اسـت ، و (ازلاق ) بـه (مـعـنـاى ازلال ، یعنى صرع است ، و کنایه است از کـشـتـن و هـلاک کـردن. و مـعناى آیه این است که : محققا آنها که کافر شدند وقتى قرآن را شنیدند نزدیک بود با چشم هاى خود تو را به زمین بیندازند، یعنى با چشم زخم خود تو را بکشند. و مـراد از ایـن (ازلاق بـه ابصار) – به طورى که همه مفسرین گفته اند – چشم زدن اسـت ، کـه خود نوعى از تاثیرات نفسانى است و دلیلى عقلى بر نفى آن نداریم ، بلکه حـوادثـى دیـده شده که با چشم زدن منطبق هست، و روایاتى هم بر طبق آن وارد شده ، و با این حال علت ندارد که ما آن را انکار نموده بگوییم یک عقیده خرافى است . علامه در ادامه و در یک بحث روایی به دو حدیث از رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره استناد می کنند و می فرمایند:

در الدرالمـنـثـور اسـت کـه بـخـارى از ابـن عـبـاس روایـت کـرده کـه گـفـت: رسـول خـدا صـلى اللّه عـلیـه و آله وسـلم  در تـفـسـیـر آیـه و ان یکاد الذین کفروا فرمود: مسأله چشم زخم حق است و در هـمـان کـتـاب اسـت کـه ابونعیم در کتاب الحلیه از جابر روایت کرده که گفت : رسـول خـدا صـلى اللّه عـلیه و آله وسلم فرمود چشم زخم ، مرد سالم را در قبر و شتر سالم را در دیگ قرار مى دهد.

اما در باب اینکه آیا چشم زخم حقیقت دارد یا نه برخی صاحب نظران و مفسران چنین گفته اند:

بـسیارى از مردم معتقدند در بعضى از چشمها اثر مخصوصى است که وقتى از روى اعجاب به چیزى بنگرند ممکن است آن را از بین ببرد، یا درهم بشکند، و اگر انسان است بیمار یا دیوانه کند.

ایـن مسأله از نظر عقلى امر محالى نیست ، چه اینکه بسیارى از دانشمندان امروز معتقدند در بـعـضـى از چشم ها نـیروى مغناطیسى خاصى نهفته شده که کارائى زیادى دارد، حتى با تـمـریـن و مـمـارسـت مـى تـوان آن را پـرورش داد، خـواب مـغـنـاطـیسى از طریق همین نیروى مغناطیسى چشم ها است .

در دنـیـائى کـه اشعه لیزر که شعاعى است نامرئى مى تواند کارى کند که ازبسیاری سلاح ها ساخته نیست پذیرش وجود نیروئى در بعضى از چشم ها که از طریق امواج مخصوص در طرف مقابل اثر بگذارد چیز عجیبى نخواهد بود.

بـسـیـارى نقل مى کنند که با چشم خود افرادى را دیده اند که داراى این نیروى مرموز چشم بوده اند، و افراد یا حیوانات یا اشیائى را از طریق چشم زدن از کار انداخته اند.

لذا نـه تـنـهـا نـبـایـد اصـرارى در انـکـار ایـن امـور داشـت بلکه بـایـد امکان وجود آن را از نظر عقل و علم پذیرفت.

در روایـات اسلامى نیز تعبیرات مختلفى دیده مى شود که وجود چنین امرى را اجمالاً تایید مى کند.

در حدیثی آمده است که امیر مۆمنان علیه السلام فرمود: پیامبر براى امام حسن و امـام حـسـیـن علیهم السلام رقـیـه گـرفت، و این دعا را خواند: اعیذکما بکلمات التامه و اسماء الله الحـسـنـى کـلهـا عـامـه ، مـن شـر السـامـه و الهـامـه، و مـن شـر کـل عـیـن لامـه ، و مـن شر حاسد اذا حسد: شما را به تمام کلمات و اسماء حسناى خداوند از شـر مـرگ و حـیـوانـات مـوذى، و هر چشم بد، و حسود، آنگاه که حسد ورزد مى سپارم ، سپس پـیـامـبـر صـلى الله عـلیـه و آله و سـلم نگاهى به ما کرد و فرمود: این چنین حضرت ابراهیم براى اسماعیل و اسحاق تعویذ نمود.

در نـهـج البـلاغـه نـیـز آمـده اسـت: العـیـن حـق و الرقـى حـق : چـشـم زخـم حـق اسـت و توسل به دعا براى دفع آن نیز حق است.

ایـن نـیـز لازم بـه یـادآورى اسـت کـه قـبـول تـأثـیـر چـشـم زخـم بـه طـور اجـمـال بـه ایـن مـعـنـى نـیـسـت کـه بـه کـارهـاى خـرافـى و اعـمـال عوامانه در اینگونه موارد پناه برده شود که هم بر خلاف دستورات شرع است ، و هـم سـبـب شـک و تـردیـد افـراد نـاآگـاه در اصـل مـوضوع است، همانگونه که آلوده شدن بسیارى از حقایق با خرافات این تأثیر نامطلوب را در اذهان گذارده است.

و در انتها تذکر نکته ای که شهید مرتضی مطهری در این باره بیان کرده اند خالی از لطف نیست. ایشان در کتاب آشنایی با قرآن چنین می نویسند:

چشم زخم، اگر هم حقیقت باشد، به این معنای رایج امروز در میان ما ـ بالاخص در میان طبقه نسوان که فکر می کنند همه مردم، چشمشان شور است ـ قطعاً نیست، همان کفار جاهلیت هم به چنین چیزی قایل نبودند، بلکه معتقد بوند که یک نفر وجود دارد و احیاناً در یک شهر، ممکن است یک نفر یا دو نفر وجود دارا باشند که چنین خاصیتی در نگاه و نظر آن ها باشد، پس قطعاً به این شکل که همه مردم دارای چشم شور هستند و همه مردم به اصطلاح، نظر می کنند، نیست.